Wim van der Ros   

Onze gemeente nu

Onze gemeente is de Protestantse Gemeente te Veldhoven. Daarin zijn gereformeerden, hervormden en luthersen verenigd. De naam Protestantse Gemeente Veldhoven dateert van mei 2004, toen in dat jaar landelijk de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) werd gevormd: op 1 mei 2004 verenigden de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk zich officieel tot de PKN.

Onze gemeente gaat onder diverse benamingen in haar geschiedenis terug tot 1648. Die geschiedenis omvat niet alleen het gebied van Veldhoven, maar ook Wintelre (deel van de gemeente Vessem) en in het verleden tevens Blaarthem en Gestel (delen van de gemeente Eindhoven).

 

De gereformeerde tijd

Toen er in 1648 een einde kwam aan de Spaanse overheersing, werd het huidige Noord-Brabant toegewezen aan de Noordelijke Nederlanden. Het kwam onder het gezag van de Staten-Generaal welke toen besloten dat de kerk van de reformatie op krachtige wijze moest worden gevestigd in de gebieden die onder hun gezag waren gebracht. Hierbij werd de gereformeerde godsdienst de staatsgodsdienst, en de uitoefening van de katholieke godsdienst werd niet toegestaan.

De Staten-Generaal verleende steun aan een bijzondere vergadering: de Grote Kerkelijke Vergadering van Den Bosch. De voornaamste taken waren het aanwijzen van plaatsen op het platteland van de Meierij die voor een dominee in aanmerking kwamen, het beroepen van predikanten voor die plaatsen en het benoemen van schoolmeesters. Zij moesten de grondslag leggen voor verbreiding van de gereformeerde religie. Deze Grote Kerkelijke Vergadering kreeg toestemming om veertien plaatsen aan te wijzen. Bij die veertien plaatsen was de zelfstandige gemeente Oerle. De bevestiging van de eerste predikant ds. Broeckhuijsen vond plaats op 13 september 1648. Bij de uitbreiding van het aantal plaatsen kreeg ook Veldhoven in december 1648 zijn eerste predikant: ds. Comijn. Combinaties van dorpen kregen uiteindelijk gezamenlijk één predikant hadden. Oerle, Zeelst, Meerveldhoven en Wintelre gingen een combinatie vormen: de combinatie Oerle. De combinatie Veldhoven bestond uit Blaarthem en Gestel. De kerkgebouwen van de rooms-katholieken werden hen ontnomen en aan de gereformeerden ter beschikking gesteld. De combinatie Oerle ging de kerken van Oerle en Zeelst gebruiken, terwijl de combinatie Veldhoven haar diensten hield in de kerken van Veldhoven en Blaarthem.

 

De pogingen om het protestantisme ingang te doen vinden in de Meierij hadden niet veel succes. De rooms-katholieken waren niet gelukkig met het verplichte afstaan van de kerkgebouwen en de toewijzing van bestuurlijke functies aan de gereformeerden. In 1660 hadden de Staten-Generaal namelijk bepaald dat alle ambtenaren de gereformeerde religie moesten aanhangen. Alleen als er geen gereformeerden te vinden waren voor een functie mochten aanhangers van andere godsdiensten benoemd worden. Het aantal gereformeerde gemeenteleden van de combinatie Oerle stabiliseerde zich op ongeveer 40, in de combinatie Veldhoven was dat ongeveer 50.

 

De hervormde tijd en de vrijheid van godsdienst

In 1789 was in Frankrijk de revolutie begonnen. Frankrijk kwam in conflict met de omringende landen, wat ertoe leidde dat de Franse troepen in 1793 in Brabant verschenen. De eerste inval mislukte, maar een jaar later volgde een tweede poging die een tijdperk van Franse overheersing van de Nederlanden inluidde. De Franse tijd bracht grote veranderingen mee. De overheid maakte een eind aan de bevoorrechte positie van de gereformeerden.

De Vrede met Frankrijk en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd in mei 1795 getekend. In 1798 werden de kerkgebouwen toegewezen aan de groepering die plaatselijk de meeste leden telde. In Veldhoven was 98% katholiek. De gereformeerden van de combinatie Veldhoven moesten voortaan hun kerkdiensten houden in een kamer van de Veldhovense pastorie.

Ook in de combinatie Oerle ging men voor de bijeenkomsten een kamer van de pastorie gebruiken. Omstreeks die tijd veranderde de gangbare benaming voor de aanhangers van het calvinisme van gereformeerd in hervormd. Evenals in de periode ervoor betaalde de overheid de predikantssalarissen.

Hervormde Gemeente Veldhoven c.a.

In 1813 had men om financiële redenen de combinaties Veldhoven en Oerle samengevoegd. Zo ontstond een gemeente, waartoe Veldhoven, Blaarthem, Gestel, Oerle, Zeelst, Meerveldhoven en Wintelre behoorden. De nieuwe combinatie kreeg de naam Hervormde Gemeente Veldhoven c.a. (‘cum annexis’ = met wat daarbij hoort). Na het vertrek van de Fransen werd de bevoorrechting van de hervormden niet opnieuw ingevoerd. Op plaatsen die vrijgekomen waren door het vluchten van ambtenaren bij de komst van de Fransen en op de plaatsen die vacant werden door overlijden, benoemde men zo veel mogelijk rooms-katholieken.

Daardoor daalde het aantal zielen van veel hervormde gemeenten. De Hervormde Gemeente Veldhoven c.a. telde in 1818: 62 zielen, in 1825: 48 zielen en in 1829: 28 zielen. Dat kon vervelende consequenties hebben want als een predikantsplaats vacant werd moest een gemeente minstens 50 zielen hebben om opnieuw een predikant te mogen beroepen. Als dat niet zo was werd de gemeente opgeheven of gecombineerd met een andere gemeente. Toch werd aan Den Broek naast de woning van de predikant in 1826 de eerste eigen kerk gebouwd.  Op 4 november 1826 werd deze ‘in gebruik gesteld’.

 

 

 

 

Maatschappij van Welstand

In die tijd worstelden veel gemeenten in Brabant met het probleem van ‘te weinig zielen’. De predikant van Hilvarenbeek, Jacob van Heusden, nam het initiatief iets te doen aan de achteruitgang van de hervormde gemeenten. Samen met een aantal geloofsgenoten probeerde hij protestantse families die onvoldoende bestaansmogelijkheden hadden, te helpen. In 1822 resulteerde dat in de oprichting van de 'Maatschappij tot bevordering van Welstand’, in 1830 omgevormd tot ‘Maatschappij van Welstand voornamelijk onder landlieden'. Deze later genoemde ‘Maatschappij van Welstand’ kocht boerderijen en akkers en gaf die in pacht aan hervormde gezinnen. Als er ter plaatse geen gegadigden waren, werden pachters uit andere delen van het land aangetrokken. Zo slaagde men erin in veel plaatsen het aantal hervormden te vergroten of minstens in stand te houden, waardoor deze hervormde gemeenten konden blijven bestaan. In 1830 werd zowel in Veldhoven-dorp als in Zeelst een Maatschappij-boerderij in pacht gegeven. Later volgden nog meer aankopen. Ook ds. A. Kremer kocht zelf in 1829 en 1830 boerderijen op de Heers en op het Heike (Zeelst), en droeg deze later over aan de Maatschappij van Welstand.

In begin 1900 woonde bijna de helft van de Veldhovense hervormden op Maatschappij-bezittingen. In 1912 werd op de plaats van de oude kerk een nieuwe kerk in gebruik genomen, daar de oude vanwege de vele reparaties gesloopt moest worden.  De nieuwe kerk, aan de huidige Dorpsstraat 122, kreeg wel de banken uit de oude kerk: 56 zitplaatsen (plus eventueel bij te plaatsen stoelen). In de jaren twintig en dertig vestigden zich ook andere hervormde gezinnen in Veldhoven. In 1942 woonde minder dan een vijfde van de hervormden op boerderijen van de Maatschappij van Welstand. De grenzen van de Hervormde Gemeente Veldhoven c.a. zijn in de loop der jaren gewijzigd. In 1904 werd Gestel bij Eindhoven gevoegd. Blaarthem ging in 1948 voor een deel naar Eindhoven, het resterende deel in 1966.

 

De Samen-op-Weg tijd

Aan het begin van de jaren vijftig van de twintigste eeuw stond Veldhoven voor grote veranderingen. In korte tijd zou het landelijk karakter van de burgerlijke gemeente zich wijzigen door de bouw van een groot aantal woningen. Philips begon met de bouw van 400 huizen in het deel van Veldhoven dat later de naam d’Ekker kreeg. Verdere uitbreidingen volgden, waardoor Veldhoven woongebied werd voor veel mensen die in Eindhovense bedrijven en instellingen werkten. Bovendien werden militairen van landmacht en luchtmacht op Veldhovens grondgebied gehuisvest. De nieuwe bewoners waren afkomstig uit alle delen van Nederland. Het percentage protestanten werd hierdoor belangrijk hoger dan voor die tijd in Veldhoven het geval was. Waar in 1952 1,8% (200) van de ruim 11.000 inwoners van Veldhoven tot de hervormde gemeente behoorden, in 1972 was dat 6,2% (ruim 1.700) van de toen bijna 28.000 inwoners In 1960 werd dan ook de Immanuelkerk in gebruik genomen ter vervanging van de oude kerk (zie ‘Gebouwen’).

Behalve hervormden kwamen er ook leden van andere protestantse kerkgenootschappen naar Veldhoven. Daarvan vormden de gereformeerden de grootste groep. Vóór 1950 waren er hier slechts enkele gereformeerden te vinden, in 1972 telde men er al 600. Kerkelijk behoorden deze gereformeerden tot de gereformeerde kerk van Eindhoven. Voor de kerkgang was men aanvankelijk aangewezen op de Maranathakerk aan de Venstraat te Eindhoven, in 1960 bouwde men hier de Ichthuskerk (zie ‘De Kerkgebouwen’).

 

Reformatorische Kerkgemeenschap

De snelle bevolkingsgroei vroeg om uitbreiding van bestaande voorzieningen en ook om nieuwe voorzieningen. De bewoners hadden elkaar nodig om die voorzieningen te realiseren. Het is dan ook niet te verwonderen, dat gereformeerden en hervormden op veel gebieden gingen samenwerken: scholen, jeugdclubs, zangvereniging, kruisvereniging en op kerkelijk terrein. Het eerste samenwerkingsverband dateert uit 1969. De samenwerking tussen gereformeerden en hervormden vond haar bekroning op 5 februari 1973. Vanaf die datum vormen ze een samen-op-weg gemeente, die de naam Reformatorische Kerkengemeenschap Veldhoven kreeg.

In 1978 kwam er een samenspraak op gang tussen de Kerkvoogdij (vanuit het hervormde deel) en de Commissie van Beheer (gereformeerde deel), die beide verantwoordelijk waren voor de financiën en de gebouwen. Zij beschikten beide over afzonderlijke begrotingen en jaarrekeningen en beide over een kerkgebouw en een pastorie. Uitgangspunt was onder gemeenschappelijke verantwoordelijkheid door middel van een verbouwing meer nevenruimtes in de Immanuelkerk te realiseren. Onder toeziend oog van het Provinciaal Kerkvoogdij College, de lokale Kerkvoogdij kon niet autonoom beslissen, werden uiteindelijk in 1980 door samengaan van beide commissies de Financiële Raad en de Beheerstichting van de Reformatorische Kerkengemeenschap Veldhoven opgericht. In de stichting werden beide kerken en pastorieën ondergebracht en voortaan kon met één gezamenlijke begroting en jaarrekening worden gewerkt. Een unicum in Nederland: wij waren de eerste samen-op-weg-gemeente waar deze samenvoeging werd gerealiseerd. Vanuit deze nieuwe samenwerking kon de Immanuelkerk worden verbouwd en qua aantal lokaliteiten worden vergroot. Destijds werden in beide kerken - elkaar opvolgende - ochtenddiensten gehouden, de avonddienst was in de Ichthuskerk. In 1990 werd de Ichthuskerk gesloten en verkocht.

De twee predikantsplaatsen, één hervormd en één gereformeerd, transformeerden uiteindelijk naar twee wijkpredikanten waarbij de achtergrond geen rol meer speelde. Ook de vrouwelijke predikant deed bij ons haar intrede.

Na het ontstaan van de PKN in 2004 werd de Financiële Raad het College van Kerkrentmeesters, het CvK. Ruim 15 jaar later werden de Diaconale Raad en Zendingsraad samengevoegd tot een College van Diakenen (CvD) met de twee motto’s ‘Helpen dichtbij’ en ‘Helpen ver weg’.

In 2010 kwam vanuit het CvK in Veldhoven een samenspraak op gang met de CvK’s in Waalre en Valkenswaard om te komen tot een onderbouwde financiële toekomstvisie en een mogelijke samenwerking op financieel-administratief terrein. Dit werd later breder getrokken tot de hele Kempen inclusief Eersel, Bladel en Vessem/Hoogeloon. Ook de kerkenraden begonnen een samenspraak hetgeen uiteindelijk in 2016 leidde tot een combinatie van de Kempengemeenten.

In 2021 voegde Bladel zich door een fusie bij de Protestantse Gemeente te Veldhoven en behield wel een eigen ‘Vierplek Bladel’.

 

Meer lezen over onze geschiedenis?

In het bovenstaande is de geschiedenis van onze gemeente in vogelvlucht beschreven.
In 1989 is er een boekje uitgekomen met de titel: 'Gereformeerden en hervormden in Veldhoven vanaf 1648', samengesteld door L.A.Cijsouw, J.Wassenaar en J.F.C.M.Bijnen. Dit boekje is uitgegeven door de Stichting Historisch Erfgoed als deel 4 van de reeks 'Bijdragen tot de geschiedenis van de gemeente Veldhoven'. Het boekje omvat 176 pagina's en circa 60 afbeeldingen.
Het boekje is niet meer verkrijgbaar in de handel, maar via het archief van de kerk zijn nog enkele exemplaren ter inzage en te koop.